Uyarlama(!) Barış(Aristophanes) Üzerine Acıklı Bir Hikâye

Eğer bakıp geçmiyor, görmek ve anlamak için bakıyorsanız tiyatro âlemimiz size pek çok fotoğraf verir. Bunlardan biri Kumbaracı50'nin sayfasında gördüğüm şu tanıtımdı.

Buna göre Aristophanes Barış oyununu 421 yılında yazmıştı. Tanıtımı yazan 2017'den 421'i çıkarıp son derece kesin(!) bir sonuca ulaşmış ve oyunun yazılışından itibaren 1596 yıl geçmiş olduğunu bulmuştu.  Bir tiyatro sitesinden yayılan bu cehaletin özrü bence yok.  Aristophanes isminin geçtiği yerde milattan önceye gitmek bilginin otomatik sonucu. Bu her bir tiyatrocunun bilmesi gereken bir bilgi.  Yazan, bunu bilmediği gibi  kronolojik tarihle de yakın değil, M.Ö.'yi bilmiyor ama matematik biliyormuş.  Hemen iki rakamı alt alta yazıyor, küçüğü büyükten çıkarıyor bir sonuç buluyor. Ortaya çıkan sonucu tartmıyor bulduğunu sorgulamıyor. Tüm bunlar 'cehalet' etiketinin unsurları. Bir şeyi yanlış bilmekten daha vahim.  Olay orada kalmıyor. Ben bu cehaleti ortaya dökünce düzeltme yapılıyor. Ama 'Aristophanes oyunu 421'de yazdı' cümlesini düzeltmeden, sonucu 2438 olarak düzeltiyorlar.  Ancak ikinci uyarıdan sonra tanıtım metnine M.Ö. 421 yazılıyor.  Kim bu yanlışlığa neden olmuşsa, kim  uzun süre onu  görmemişse, onu düzeltme ihtiyacı duymamışsa, kim aldırmamışsa, kim bu hâli ile bu haberi paylaşmışsa, beğenmişse bu konuda toplu cinayet işlenmiş demektir. Bunu da tiyatrocu dediklerimiz yapıyor.  

Cehalet burada durmuyor. Zira tanıtımda bir başka husus daha var. (Oyunu) yazan: Aristophanes uyarlayan Volkan Çıkıntoğlu yazmışlar. Ne anlaşılıyor? Aristophanes ile Volkan Çıkıntoğlu arasında kimse yok. Ben de sordum 'Ey Volkan Çıkıntoğlu , siz Yunanca biliyor musunuz? Bu tanıtıma göre öyle olması gerekiyor. Zira Aristophanes yazmış siz de uyarlamışsınız. Yunanca bilmiyorsanız hangi metni/çeviriyi kullandınız yazar mısınız?' Cevap şu: 'Bu bir soru mu, gol atma çabası mı onu anlayayım, o zaman cevap veririm. O zamana kadar, sizi kendi sesinizin ekosuyla başbaşa bırakıyorum. Hava çok güzel, gidip nazik insanların arasına karışıyım.' Ben de cevapladım: 'Birbirimizi takip etmiyoruz. İsminizi yazdım sadece, Twitter adresinizi yazmadım. İsminizin geçtiği twitleri arattırıyorsunuz ve egonuzla çok meşgulsünüz sanırım. Üslubunuz nezaketinizi(!) gösteriyor. Cevabınızın önemi yok. Anlayan anladı. Aristophanes'i ms 400'lerde yaşatmış olma cehaletinizi matematik konusundaki bilginiz(!) ile kapatamazsınız. Size nazik insanlar değil akıllı insanlar gerek. Aralarına katılmaya çalışın eğer sizi kabul ederlerse.'

Aslında Celal Mordeniz'in bana şu cevabı ile Volkan Çıkıntoğlu'nun cevabı benim timeline'ıma düştü: 'Evet, eğer yazarın diline hakim değilsek yararlandığımız çevirileri belirtmemiz şart. Ben de Yeraltından Notlar'ı sahnelerken çevirilerinden yararlandım ama belirtmeyi unuttum maalesef. Hatırlattığınız için teşekkürler. Düzelteceğim. Bu arada üslubunuz hayli çirkin.'

Son cümleye kadar günah çıkaran Mordeniz'in son cümlesinin benimle ilgili olabileceği aklıma gelmedi. Celal Mordeniz'i tanırım. Testosteron olayında Kemal Aydoğan ve ekibine karşı benim yanımda olmuştur. Çirkin bulduğu üslup benimkiymiş. Nedeni ise 'Ey' demişim. 'Ey' hitabı çirkinmiş. Celal Mordeniz'in açıklaması şu:

'Bir ismin önüne "Ey" koymanız bile yeter ama devamında tutturduğunuz küçümseyici tavrı da unutmamalı. Bu arada açtığınız cahillik tartışmasına ben de bir katkıda bulunayım Aristofanes'in Barış'ının dili Yunanca olamazdı. Yunanca modern bir dil. Aristofanes Grekçe yazıyordu.'

Celal Mordeniz'e Deli Dumrul'un anasına 'ey ana' demesini çirkin bulup bulmadığını sordum. 'Ey' demekteki amacımın dikkat çekmek olduğunu yazdım. O da bana 'ey sevgili' örneğini verdi ve 'ey' demenin her zaman çirkin olmayacağı konusunda anlaştık. Ama bu noktada şunu belirtmem gerek. Zamane gençliği bazı hitap şekilleri ile bildiklerini de unutuyor. Onların kafaları bugün siyaset alanında kullanılan 'ey' ile karışmış. Görüyor musunuz siyasetin ettiğini? Ben siyasetçi değilim oysa. Benim 'ey'im farklıdır.

Celal Mordeniz bu arada sen de cahilsin demeye getiren bir ima yapmış. 'Aristophanes'in dili Yunanca olamazdı' demiş. Ben Volkan Çıkıntoğlu'na 'Yunanca mı biliyorsun' demiştim ya. Azra Erhat kendi kitabında 'Aristophanes tercümelerini Yunanca aslından yaptım' diye not düşmüş. Bunu gönderdim. Azra Hanım İlyada tercümesi, Mitoloji sözlüğü için de aynı notları koymuş. Yâni bu hem kendisinin Yunanca bildiğini ima ediyor  hem de Aristophanes'in özgün dilinin Yunanca olduğunu belirtiyor.  Celal Mordeniz  'Azra Erhat hatalı bir ifade kullanmış. Doğrusu Eski/Antik Yunanca ya da Grekçe olmalıydı. Ben sienin(aynen alıyorum) Yunanca derken eski Y.'yı kastettiğini anladım elbet. Bu kanımca önemsiz bir cahillikti, Kumbaracı50'nin yaptığı gibi. Birine bolca cahil derken kendine de bak demek istemiştim' diye cevap verdi.

Bu da ilginç değil mi? Azra Hanım'ın kendi yazdığına hatalı diyebilmek için öz güvenin tavana vurması lâzım. Mordeniz kendinden çok emin.  'Aristophanes'in Barış'ının dili Yunanca olamazdı. Yunanca modern bir dil. Aristofanes Grekçe yazıyordu.' demiş. Kafası hayli karışık yâni.  Grekçe diye bir dil yok. 'Greek language' var o da Yunanca zaten.  Yunancanın çeşitli dönemleri var :  (Proto Greek, Mycenaean Greek, Ancient Greek, Koine Greek, Medieval Greek, Modern Greek) 'Ancient Greek' içinde de farklı dönemler var.  Aristophanes 'Ancient Greek'in Klasik döneminde yaşamış.  'Eski/antik' ifadesi de yanlış.  Eski, 'Proto Greek'den başlıyor 'Modern Greek'e kadar geliyor. 'Eski'nin içinde 'Antik' de var. İnsan bilgiçlik taslarken ne dediğini bilmeli, değil mi!  'Barış'ın dili Yunanca olamazdı ve Yunanca modern dil' demek de ayrı bir cehalet. Mordeniz Yunancanın Yunanistan'da bugün konuşulan dil olduğunu sanıyor. Kendine göre bir dil de yaratmış, Grekçe. Oysa Yunanca çok geniş dönemde geçerli bir tanım. Barış'ın dili Yunanca. Benim Yunanca  biliyor musun sözüm  hatalı değil.

Ama bu yazışma beni başka bir araştırmaya götürdü. Yunancayı, Eski dönemlerinden modern döneme kadar çok iyi bilen bir dostuma danıştım. Ben de biraz kitap karıştırdım. Sonunda Azra Erhat'in Yunanca bilmediğine ama Yunanca ile iliniyet bağı olduğuna karar verdik. Dostum Azra Erhat'in kullandığı pek çok kelimenin Yunancadan değil Fransızcadan geldiğini örneklerle anlattı. Tercümeleri Fransızcadan yaparken 'benimsediği' bir dil olan Yunanca kopyalarına da referans olarak baktığı ihtimali üzerinde durduk. Kullandığı kopyalar da modern Yunanca.  'Benimsemek' ifadesi Azra Erhat'ın bir arkeolog için kullandığı bir ifade. O arkeologun çok yetenekli olduğunu, bildiği başka dillerin yanında eski Yunancayı da kısa sürede benimsediğini yazmış. Öğrendi dememiş. Kendisi de aynı durumda idi sanırım. Ama neden Yunanca aslından çevirdim demiş çıkaramadık.   

Azra Erhat'in 'benimsediği' Yunancası ile tercüme ettiği Aristophanes oyunlarından biri olan Barış'ı belki başka bir tercümeden(varsa) Volkan Çıkıntoğlu uyarlamış. Aslında uyarlama yapan özgün metne hâkim olmalı. Ama cahil cesareti her şeyi yaptırır insana.  Volkan Çıkıntoğlu'nun Yunanca bilmediğine eminim. Muhtemelen İngilizce bir metinden yararlanmıştır. Ya da yapılmış bir tercümeyi kullanmıştır. Peki kendi uyarlamasına kaynak olan o eserlerin isimlerini neden yazmaz? Bence çevirmene telif ödememek için. Tiyatrocuların sık sık kullandığı bir kaçamak bu. Oyun Altıdan Sonra'ya ait. Aslında sorumluluk da ona ait.

Bu hikâye içinde tiyatronun hocaları, çok bilmişleri, çaylakları vs vs'leri var. Yukarıda anlattığım fotoğraf vahimdir.  

Melih Anık